Oczywiście od roku 1989 przechodzimy wszyscy re-ewaluację popularnej wiedzy o naszej historii. Nowym odkryciem dla wielu było istnienie innego społeczeństwa zamieszkałego przez wiele wiekόw wzbogacajᶐcego kulturę i gospodarkę naszego kraju. Zaczęliśmy odkrywać że rόwnolegle do dziejόw naszych Piastόw i Jagielonόw, naszych rycerzy i hetmanόw, naszych sejmόw i sejmikόw, naszego Renesansu, srebrnego wieku i naszego Oświecenia, istniaƗ rόwnież okres rozwoju tysiąca gmin żydowskich i zƗoty wiek żydowskiego piśmiennictwa. Kultura żydowskiej diaspory w Europie wzorowała się na rozkwicie cywilizacji wspόlnoty żydowskiej w Polsce żyjącej głȯwnie, ale nie powszechnie, w swoich kahałach pod parasolem wƗasnego żydowskiego Sejmu Czterech Ziem, zaƗożonego przez Stefana Batorego. Żydzi nazwali ten zbawczy kraj „Polin” – po hebrajsku „Zamieszkaj Tu”
Gdy wydalano lub prześladowano Żydόw w Hiszpanii czy Niemczech w Polsce wƗadcy przyjmowali ich z otwartymi ramionami i gwarantowali im prawo do praktykowania swojej religii, zwalniali ich od nadzoru sądόw kościelnych czy miejskich i zezwalali na szeroki wachlarz działalności gospodarczej, o ile byli gotowi płacić podatki rządom książecym a pόżniej krόlewskim. Piastowie śląscy i małopolscy zachęcali do osiedlenia licząc na wzbogacenie polskich miast po spustoseniach od najazdόw tatarskich, a przez to na wzbogacenie własnego skarbca książęcego. Książe wielkopolski Bolesław Pobożny w roku 1264 przyznał im przywileje w statucie kaliskim, ktόry sto lat pόźniej zatwierdził najmądrzejszy z naszych władcόw, Kazimierz Wielki, natchniony też na pewno przez swόj romans z piękną Esterą ktόra zrodziła mu dwujkę synȯw.
Przechadzając się przez liczne bogate sale wystawy stałej Muzeum, łᶐcznie z rekonstrukcjᶐ wnᶒtrza starej synagogi i multimedialne przedstawionᶐ ulicᶒ przedwojennej Warszawy, można było przeżyć raz jeszcze życie codzienne w kahałach, czyli gminach, od średniowiecza do XIX wieku, ale rόwnież stawaliśmy siᶒ świadkami ich wspόłżycia z polskim otoczeniem, czasem zgodnie, a czasem w konflikcie. Nie wszyscy Żydzi żyli w odosobnieniu, lub w dzielnicach przeznaczonych dla nich, jak Kazimierz przy Krakowie. Mogli też żyć w sąsiedztwie z polskimi czy niemieckimi gojami, szczegόlnie jeżeli wystᶒpowali w roli bankierόw dla krόlόw polskich, czy zarządzali majątkami magnatόw, czy organizowali spław polskiego zboża rzekami do Bałtyku czy Morza Czarnego, czy prowadzili karczmy przydrożne, czy operowali drukowaniem książek czy monopolem w sprzedarzy napojόw alkoholowych. Gdy od czasu do czasu zaogniały się konflikty z polskimi czy niemieckimi kupcami, lub gdy bardziej zawistni duchowni starali się ograniczyć ich prawa do praktykowania religii, czy jᶐtrzyli kłamliwymi oslarżeniami o zabijaniu polskich dzieci, Żydzi mogli liczyć na wstawiennictwo polskich władcόw i wielkich magnatόw dla ktόrych ich działalność gospodarcza była chlebem powszednim i zabezpieczeniem pańskiego dobrobytu.
Na ogόł Żydzi zachowali swoją odrębność obyczajόw i praktyk religijnych lecz wielu bogatszych Żydόw nosiło z czasem polskie stroje. Widać nawet było ich portety w kontuszach. Żmudna nauka w szkołach żydowskich, w ktόrym dzieci zmuszone były cytować i pisać bezustannie teksty z Talmudu, mimo wszystko dawało ich śmielszym byłym uczniom możność zabłyśnięcia pόźniej jako sekretarzy, prawnikόw, architektόw czy inżynierόw w środowisku mało piśmiennym. Zarόwno wewnątrz zamkniętego świata kahały, jak i w szerszym świecie wieloetnicznej polsko-litewskiej rzeczpospolitej szlacheckiej Żydom nie powodziło się źle. Nie każdy był bogaty, ale mało kto głodował. Satyryczny paszkwil z roku 1606 mȯwił wόwczas że Polska jest „Niebiem dla szlachty, czyściem dla mieszczan, rajem dla Żydόw, a piekłem dla chłopόw”.
Żydzi nie zawsze byli bezpieczni. Były niekiedy pogromy a pewne miasta wprowadziły zakaz dla handlu czy rzemiosła żydowskiego. Lecz Rzeczpospolita była na tyle długa i szeroka że zawsze mogli znaleść sobie inne tereny do zamieszkania i prowadzenia handlu. Na przykład Żydzi nie dopuszczeni do osiedlenia we Lwowie zamieszkali w Brodach czy w Żόłkwi, a ci wypędzeni ze zniemczałych już miast śląskich mogli przenieść się do Wielkopolski czy Podola. Powstawały piękne murowane bożnice często przy boku nie zawsze tak bogatych polskich kościołόw. W tym względnie bezpiecznym otoczeniu nic dziwnego że ilość ludności żydowskiej rozrosła się dramatycznie. W końcu XV wieku wynosiła około 30 tysięcy, a w XVII wieku dochodziła już do pόł miliona.
Lecz gdy padły na Polskę klęski w drugiej połowie XVII wieku w formie buntόw kozackich i najazdu Szwedόw ludność żydowska cierpiała wraz z ludnością polską. Kozaczyzna szczegόlnie mściła się na Żydach za ich służebny stosunek do tamtejszych znienawidzonych magnatόw polskich. Odbyły się brutalne masakry jak na przykład w Niemirowie. Zamordowano wόwczas na Ukrainie około 100 tysięcy Żydόw. Przypomina to rolę Hindusόw sprowadzonych przez brytyjskich kolonialistόw do zarządzania podbitymi terenami we wschodniej Afryce czy w Malajach. Gdy tylko kraje jak Uganda czy Kenya odzyskały niepodległość wypędzano pod groźbą śmierci mieszkańcόw hinduskich i Wielka Brytania zmuszona była ich chronić i przyjąć. Tak też robili magnaci jak Jeremi Wiśniowiecki czy Jan Sobieski ktόrzy chętnie Żydȯw schronili. Niestety jednak, przy όwczesnym zubożeniu polskiego społeczeństwa miejskiego i załamaniu polskiej państwowości, zubożyło sie z czasem i społeczeństwo żydowskie.
Rownolegle do zjawiska Reformacji a potem Kontr-reformacji w Polsce szlacheckiej, życie religijne Żydόw w Polsce też przechodziło swoje dramatyczne zmiany. Już w XVIII wieku nastąpiła prόba przybliżenia religijnych praktyk żydowskich do religii chrześcijańskiej, co znacznie wspierali biskupi interweniujący w debatach wewnętrznych między praktykanyami starej wiary a nowymi tzw frankistami. Ale najbardziej dramatyczny był okres powstania chasydyzmu na Podolu gdy lokalni nauczyciele, zwanymi cadykami, porzucili ekstremalne zagładzania się i monotonnᶐ naukᶒ na pamiᶒć Talmudu i wprowadzili większy nacisk na potrzebę wspόlnej „radosnej” modlitwy w formie zewnętrznego kłaniania się a nawet fikania koziołkόw dla chwały Boga. Chasydzi przywdziewali sobie czarne szaty z jarmułką na głowie pod ktόrej widoczne były pejsy i brody w formie lokόw. Ten szczegόlny strόj z XVII wiecznego Podola przeniόsł się z czasem na cały świat i tych Chasydȯw widać zarόwno w nowojorskim Brooklyne jak i w samym Izraelu. Ale rόwniez w okresie polskiego Oświecenia nastąpiło i w polskim świecie żydowskim oświecenie przez zwolennikόw tzw. hagali ktόrzy zachęcali aby dzieci żydowskie uczyły się już po polsku i poznawały świat swojego otoczenia, nie zaniedbując jednak i swojej religii ze swoimi obrzędami. Byli pierwowzorami Żydόw asymilowanych ktόrzy już rόwnież zamieszkali w όwczesnej Holandii.
W Polsce porzobiorowej styl życia Żydόw już mniej płynᶐł nurtem życia ich polskich rόwieśnikόw. Żydzi bardziej zasymilowaniu przyłączyli się do polskich ruchόw powstańczych i odgrywali pόźniej wielką rolę w uprzemysłowieniu Polski szczegόlnie w zaborze rosyjskim, zarόwno jako fabrykanci i inwestorzy, choćby w Łodzi, jak rόwnież jako robotnicy. Lecz na wsiach pozostały stare gminy żydowskie, zabiedzione i odizolowane od polskiego otoczenia. Rόwneż w miastach dzielnice ktόre zamieszkiwali bardziej ortodoksyjni Żydzi znacznie wyrόżniały się od sąsiadujących dzielnic polskich co dawało nawet tak światłym piszarzom polskim z rȯżnych epok, jak Stanisław Staszic, a pόźniej Stefan Żeromski, poczucie że są to odrębne obce tereny ktόre uniemożliwiają konieczne odrodzenie kulturalne i gospodarcze Poski. Niestety te tezy o obcości społeczeństwa żydowskiego podchwycili polscy narodowcy jak Roman Dmowski ktόrzy nie widzieli dla nich miejsca jako pełno uprawnienionych obywateli nowoczesnego monoetnicznego państwa polskiego. Nie była to wizja Piłsudskiego ktόry wyobrażał sobie wciąż Polskę jako wielo-narodowe państwo. Animozje zostały jeszcze bardziej zaognione historycznym poczuciem krzywdy polskich chłopόw wobec żydowskich administratorόw i kupcόw. Nie pomogła też nauka Kościoła o roli Żydόw jako zabόjcόw Chrystusa. Już nawet Piłsudski nie był w stanie powstrzymać stoczenie się Polski w kierunku bojkotόw handlowych i przymusowych odrębnych ławek dla studentȯw żydowskich.
W obliczu hitlerowskiego terroru nastawienie Polakόw do zagłady Żydόw było rόżnorodne. Przykłady wielkiego zbiorowego i indywidualnego bohaterstwa w ratowaniu Żydόw odbywały się na tle bierności wielu Polakόw na ich los, a przyćmione zostały w oczach Żydȯw przez działalność licznych szmalcownikȯw handlujᶐcych mieniem pożydowskim i aktami zemsty na Żydach na terenach wschodnich za pomȯwione zbrodnie sowieckie. Dalszy rozdzwięk obu kultur nastapił w PRLu, najpierw w formie zmanipulowanych pogromόw powojennych, smutnej roli odszczepieńcȯw żydowskich w bezpiece, a potem przez kolejną prowokację anty-syjonistyczną. Zawiόdł historyczny akord wspόłżycia, nie zawsze łatwego, obu kultur ktόre umiały wspόłtworzyć przez tyle wiekȯw wielonarodową Pierwszą Rzeczpospolitę.
Dopiero przy obecnej rosnącej świadomości o tej unikalnej przeszłej wspόłpracy dwuch kultur powstaje możliwość nadrobienia nieporozumień przeszłości. Taka jest właśnie rola obecnego Muzeum Historii Żydόw Polskich w Warszawie, mocno wspartᶐ w swoim zalᶐżku przez londyńskᶐ fundacjᶒ Polonia Aid Foundation Trust.
Wiktor Moszczyński Tydzień Polski 11 styczeń 2019
No comments:
Post a Comment