Powstaniec na Opłatku

Nadszedł sezon świąteczny. A u nas sezon świąteczny to sezon opłatków. Co roku dla długosdystansowych “opłatkowiczów” polskiego Londynu sezon zaczyna się już w pierwszej połowie grudnia w okazałym POSKu, potem w Ambasadzie, a na początku stycznia następują obchody Zjednoczenia Polskiego, polskich środowisk kombatanckich (Studium Spraw Polskich, Karpatczycy, Lotnicy, również na terenie POSKu), i indywiduanych parafii, organizacji katolickich i szkół sobotnich. Sezon zamyka się tradycyjnie na Opłatku Rektorskim na Devonia Road.
Mimo szarej pogody, natrętnego zimna i sporadycznej pluchy, zasłużeni społecznicy ciągną sznurkiem na jak najwięcej uroczystości na które dostali zaproszenie aby jeszcze raz, przy łamanym opłatku i mocnym uścisku, życzyć swoim znajomym i współpracownikom zdrowia, sukcesów, pomyślności, “a przed wszystkiem (powtarzają) zdrowia”. Gdy krążymy od sąsiada do sąsiada, od stołu do stołu, witając i ściskająć w szczerym objęciu wszystkich z którymi wspólpracowaliśmy czy użeraliśmy się przez resztę roku, wszelkie pozostające animozje toną we fali wylewnej serdeczności i dobrego samopoczucia. Piękna tradycja chrześcijańska i narodowa. Przy każdej okazji na terenie POSKu obecny będzie Ambasador lub Konsul i przelotna wizyta gospodarza domu, czyli prezesa Joanny Młudzińskiej, następnie modlitwa i poświęcenie opłatka a przy uniwersalnych uściskach konieczne przytulenie naszych “national treasures” jak Marzenny Schejbal, Ireny Delmar, Bożeny Laskiewicz czy Lili Pohlmann, poczym następuje występ artystyczny lub naukowy, a na koniec kolędujemy rozegrzani winkiem i ciepłym obiadkiem (u Rektora to nawet nie obiad, raczej uczta).
W tym roku co prawda Ambasada wyskoczyła z mety pierwsza wcześniejszym opłatkiem, ale sezon już jest w pełnym toku. W POSKowej uroczystości na przykład nacieszyliśmy się występem roześmianych małoletnich aktorów obchodzących 60-lecie Teatru dla Dzieci Syrena, obecnie pod egidą wieloletniego kierownika Krystyny Bell.
Ciekawa niespodzianka czekała nas też w tradycyjnym opłatku Studium Polski Podziemnej gdzie w pełniutkej Sali Malinowej nasza niesłychanie energiczna pani Marzenna rozsadzała gości przy stołach a jej koleżanka Eugenia Maresch zaprezentowała nam fanty z loterii i najnowszy skarb Studium, czyli młodego zapalonego historyka, dr Karolinę Trzeskowską, autora monografii o szefie propagandy Powstania, Tadeuszu Żeńczykowskim-Zawadzkim.
Znałem jego dobrze z widzenia. Miał donośny głos, a poza tym był postawnym wysokim mężczyzną trzymającym się prosto mimo swego wieku. Nawet współpracowałem z nim w Radzie Powierników Polskiej Fundacji Kulturalnej nim jego nie wygryzł przewodniczący Stefan Soboniewski. Widać że go to bardzo zabolało, że już był niepotrzebny i bardzo było mi go wtedy żal. Niedługo potem, zmorzony chorobą, zmarł. Wiedziałem też że był we władzach Armii Krajowej w czasie Powstania, że zbiegł z kraju w następnym roku i że był wieloletnim pracownikiem Radia Wolnej Europy. Wiedziałem ponadto że był jednym z założycieli Stowarzyszenia Polskich Kombatantów w Wielkiej Brytanii. I nie wiele więcej.
Z biografii Karoliny Trzeskowskiej dowiedziałem się szereg rewelacji. Słyszałem teraz o jego działalnośći wydawniczej i propagandowej w OZONie, czyli w obozie piłsudczyków, w latach 30-ych. Był nawet najmłodszym posłem w ostaniej kadencji Sejmu w latach 1938-1939, i pełnił funkcję sekretarza ostatnich ustaw Drugiej Rzeczpospolityej. Autorka ze zgorszeniem zacytowała uchwałę Sejmu o “konieczności radykalnego zmniejszenia żydów w Polsce drogą masowej emigracji,” którą bohater jej książki pomagał uchwalić. Autorka uważa że te poglądy Żeńczykowski promował z powodu swojej obiecującej kariery mimo że kontrastowały dramatycznie z jego poglądami z lat 20ych kiedy jako uczeń szkolny występował przeciw bojówkarzom endeckim blokującym dostęp przezydenta Narutowicza do Sejmu czy później jako założyciel Związku Młodych Prawników i członek Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. Ta negatywna ewolucja poglądów wynikała z jego bezgranicznej wiary w gwiazdę Józefa Piłsudskiego którego zachowanie też przechodziło ewolucję w wyniku kontaktu z realiami problemów Drugiej Rzeczpospolitej. Z drugiej strony uchwały Sejmu w roku 1938 nastąpiły w cztery lata po śmierci Marszałka kiedy jego spadkobiercy zachowali wierność jego tradycji patriotycznej ale nie odziedziczyli jego rozsądku.
W okresie przedwojennym Żeńczykowski też był znany jako redaktor naczelny “Podchorążaka”, a potem jako wydawca poczytnego “Strzelca”, który był oficjalnym tygodnikiem Związku Strzeleckiego. Wykazywał w tych funkcjach błyskotliwość w redagowaniu i rozszerzeniu nakładu (dziś mówiono by o “marketingu”) tych pism, ale również posiadał zdolności organizacyjne. Umiał kierować dużymi zespołami i dbał aby pisma były dochodowe i nie potrzebowały dotacji. Nawet gdy publikował już pisma odgrywające rolę tuby obozu rządzącego, jak “Wieś Polska” czy “Robotnik Polski”, tworzył z nich poradniki zawierające bardzo praktyczne informacje zawodowe czy prawne przez które mógł łatwiej przekazywać wątki polityczne. W ogóle Żeńczykowski był wyjątkowo wyczulony na interesy robotników i chłopów organizując dla nich dla przykładu rejsy po Bałtyku czy specjalne nagrody pieniężne, zwięksając w ten sposób elektorat sanacji. Stanisław Mackiewicz nawet nazwał go po wojnie “Goebbelsem” OZONu co spowodowało sprawę w brytyjskim sądzie o szkalenie jego nazwiska. Sprawę wygrał Żeńczykowski.
Żeńczykowski miał dwie szczególnie zaszczytne role. Pierwszą to jako oficjalny propagandzista polskiego podziemia. Po czynnym udziale w obronie Warszawy Żeńczykowski przeszedł do konspiracji. Przy AKowskim Biurze Informacji i Propagandy był odpowidzialny za akcję “N” w której szerzył czarną propagandę dla żołnierzy Wehrmachtu w języku niemieckim. Wprowadzał zamęt dezinfornacyjny w ich szeregach, zapowiadając pucz wojskowy przeciw Nazistom i grożąc imiennie specyficznym zbrodniarzom egzekucją. Dokumenty miałyby niby pochodzić od tajemniczej niemieckiej organizacji oporu. Ta akcja trzymana była w głębokiej tajemnicy, nawet przed pozostałymi organizacjami podziemnymi. Był chyba polskim prekursorem modnego dzisiaj “false news”, ale w dobrej sprawie. Na pewno byłby teraz mistrzem Twittera. Gdy już było widać że Niemcy przegrywają wojnę, wprowadził podobny projekt, zwany Akcją R, w której wysyłano dezinformacje w języku rosyjskim dla czerwonoarmistów A w czasie Powstania był odpowiedzialny za ulotki, plakaty, programy radiowe i za ekipy fotoreportarskie które utrzymywały na duchu osaczonych powstańców i przekazywały informacje i depesze AK szerszemu otoczeniu, łącznie z polskim Londynem.
Pod okupacją a pózniej już na emigracji powrócił znów do postępowych bardziej liberalnych poglądów swojej młodości, nigdy jednak nie tracąc swojej lojalności wobec kultu Piłsudskiego. W Londynie był aktywnym członkiem liberalnego stronnictwa Niepodległość i Demokracja która była krytycznie nastawiona do rządu emigracyjnego. Przez szereg lat po wojnie był stałym korespondentem krajowym “Dziennika Polskiego” a później przez przeszło 20 lat pełnił funkcję kierownika polskiej sekcji Radia Wolnej Europy w Monachium. Był to jakby dalszy ciąg podziemnej działalności Akcji R. Zajmował się walką z indoktrynacją komunistyczną I podtrzymaniem duchu oporu w społeczeństwie. Dlatego był, jak pisała autorka, “na celownikiu władz komunistycznych”. Obliczono że na rozpracowywanie Żeńczykowskiego wywiad komunistyczny wydał “ogółem 1047,90 franków francuskich, 2268 franków belgijskich oraz 950 złotych”. Pieniądze wyrzucone w błoto. Żeńczykowski należał do tych niezłomnych u których żadna pokusa czy groźba nie mogła ściągnąć z drogi walki z dyktaturą komunistyczną.
Była to świetna biografia pokazująca blaski, i niektóre cienie, tej wyjątkowej postaci, nadawającej charakterystyczną postawę i działalność żołnierskiej emigracji powojennej. Mam nadzieję że jej praca o Żeńczykowskim będzie dopiero pierwszą z wielu równie ciekawych monografii o tych skuteczniejszych działaczach niepodległościowych. Liczę na to źe Studium ze swojej czytelni otoczonej przeciężonymi półkami i pożółkłymi archiwami wykluje jeszcze niejednego tak cennego młodego adepta historii.
A mnie już ciągnie do następnej okazji dzielenia się opłatkiem. Bo wiem że czeka mnie nie tylko piękna tradycja, nie tylko szansa spotkania starych znajomych, a zarazem nowych, w tak ciepłej przyjaznej atmosferze, ale też możliwość zaznania jakiegoś nowego emocjonalnego przeżycia podobnego do naszych dzieci z Teatru Syrena czy sympatycznych nowych talentów historycznych i literackich jak dr Karolina Trzeskowska. Tym samym życzę wszystkim czytelnikom, a szczególnie tym którym nie spotkam w tym miesiącu na opłatku, dużo zdrowia, energii i pozytywnych myśli w nadchodzącym roku. Będziemy je potrzebować.
Wiktor Moszczyński Tydzień Polski 9 styczeń 2020